Πατριώτες ή εθνικιστές;

Ο Γάλλος Πρόεδρος Emmanuel Macron εκμεταλλεύθηκε άκομψα την πρόσφατη εκδήλωση κορυφής για το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, για να απευθύνει το μήνυμα «αγώνας για την Ειρήνη». Και το συνέδεσε με την απόρριψη του εθνικισμού (nationalism), τον οποίο χαρακτήρισε «προδοσία του πατριωτισμού». Αποφάνθηκε μάλιστα: «Ο πατριωτισμός είναι ακριβώς το αντίθετο του εθνικισμού».

Υπερβαίνων, στη συνέχεια, τα δυτικοευρωπαϊκά εσκαμμένα, δεν αρκέσθηκε σε ταμπέλες και αφορισμούς, αλλά επέμεινε και επί της ουσίας: «Λέγοντας “πρώτα τα συμφέροντά μας και δεν μας νοιάζει για τους άλλους”, σβήνετε το πιο πολύτιμο πράγμα που έχει ένα έθνος –τις ηθικές του αξίες».

Αξίζει να σχολιάσει προσεκτικά κανείς την όλη προσέγγιση, ενός πολύ ενδιαφέροντος και ιδιαιτέρως επίκαιρου θέματος, καθώς είναι εξόχως αποκαλυπτική.

Πρώτα απ’ όλα, η ως άνω επιτιμητική υπόδειξη προβλήθηκε ευρέως ως «άδειασμα» του ισχυροτέρου των παρευρισκομένων. Ελάχιστα προβλήθηκε, αντιθέτως, η απολογητική αναφορά της Καγκελαρίου της Γερμανίας Angela Merkel στον «πόνο που οι Γερμανοί προκάλεσαν στον γείτονά τους, στην Ευρώπη και στον κόσμο σε δύο παγκοσμίους πολέμους».

Επί πλέον, όσοι απορούν για τις «ηθικές αξίες» του βασικού ομιλητή, ας αξιολογήσουν και το ότι ο Αμερικανός Πρόεδρος δεν είχε το βήμα να απαντήσει στις βαριές προσβολές κατά του έθνους που εκστράτευσε χιλιάδες μίλια για να υπερασπισθεί την Ευρώπη και τις αξίες της. Και δύο φορές. Και με βαριές απώλειες.

Ίσως, όμως, δεν έχει γίνει ακόμη αντιληπτό στην Ευρώπη ότι, το γνωστό “America first”, είναι επίσημη πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, υπερψηφισμένη προ διετίας.

Τουτέστιν: το γαλλικό μάθημα περί καλώς εννοουμένου πατριωτισμού απευθύνθηκε σε λάθος αποδέκτη και διατυπώθηκε υποκριτικά. Θα μπορούσε, τουλάχιστον, να κριθεί ειλικρινές, αν έλεγε –και μάλιστα ευσχήμως– κάτι σαν: προσέξτε μην κάνετε τα ίδια λάθη με την Γερμανία του 20^ου αιώνα. Κι ας μην έλεγε τίποτα για τα λάθη της Γαλλίας του 19ου.

Σε αυτό το κλίμα ευρωπαϊκής αμετροέπειας, δεν εκπλήσσουν τα κραυγαλέα σφάλματα του όλου συλλογισμού του αυθάδους ομιλητή.

Πρώτον, επί της ουσίας. Πώς, άραγε, προκύπτει αδιαφορία της σημερινής Αμερικής για τους άλλους; Είναι αδιαφορία, λόγου χάριν, η φροντίδα για το βορεοκορεατικό; ή μήπως εδώ στην Ευρώπη θυμόμαστε επιλεκτικά τα γεγονότα; Ή, πάλι, συνιστά αδιαφορία το προωθούμενο «δίκαιο και αμοιβαίο (reciprocal) διεθνές εμπόριο»;

Κυρίως, όμως, μήπως χρειάζεται να αναγνωρισθούν οι κρίσιμες διαφορές ανάμεσα στο “America first” και το “Deutschland über alles”;

Αλήθεια: πώς μπορεί ο περί ου να στηλιτεύει –εμμέσως πλην σαφώς– το πρώτο, ενώ ούτε καν σχολιάζει το δεύτερο, μετά από δύο συμφορές που προκάλεσε μάλιστα; Δεν θα ενίσχυε την επιχειρηματολογία του το ότι η μεταπολεμική Γερμανία απάλειψε το «Η Γερμανία πάνω απ' όλα» από τον εθνικό της ύμνο;

Η αλήθεια, αν ενδιαφέρει!, είναι ακριβώς αυτή: η αμερικανική εκδοχή του πατριωτισμού, βάζει προτεραιότητες φροντίδας. Και δέχεται ρητώς! αντίστοιχες προτεραιότητες για κάθε έθνος. Τόσο αυτονόητο, όσο και το να φροντίζει κανείς πρώτα το σπίτι του. Πρώτα! –όχι μόνον.

Η γερμανική εκδοχή του πατριωτισμού, αντιθέτως, έκανε συγκρίσεις. Προέβαλε ανόητους ισχυρισμούς υπεροχής. Αυτό ακριβώς προέκυψε ιστορικά, έστω και παρά τις αρχικές –στα μέσα του 19^ου αιώνα– προθέσεις του ποιητή August Heinrich Hoffmann von Fallersleben.

Δεύτερον, επί της ορολογίας. Δυσκολεύεται κανείς να διακρίνει πώς προκύπτει να έχει απαξιωτική έννοια ο όρος «εθνικισμός» (nationalism). Τι το κακό έχει, δηλαδή, η λέξη «εθνικός» (national), ώστε το απλό παράγωγό της να αξίζει το δημόσιο ανάθεμα; Σωστά;

Με το ίδιο φυσικό σκεπτικό, άλλωστε, εκφράσθηκε αυθορμήτως και ο Πρόεδρος Trump. Θέλησε να πει με μία λέξη ότι αγαπάει το Έθνος που κυβερνάει, και βρήκε απολύτως φυσικό να χαρακτηρίσει εαυτόν nationalist. Δεν φανταζόταν, όπως φαίνεται, όλη αυτή την αρρωστημένη διαστροφή των λέξεων στα μυαλά της παρηκμασμένης πλέον Ευρώπης.

Εν ολίγοις: Αυτό που θέλησε να αποδοκιμάσει ο Γάλλος Πρόεδρος, αν προσχωρήσει κανείς στην επιχειρηματολογία του, δεν λέγεται εθνικισμός. Λέγεται και είναι υπερεθνικισμός. Είναι καταδικαστέες οι υπερβολές στον εθνικισμό, όχι ο ίδιος ο εθνικισμός.

Περαιτέρω: αυτή η σύγχυση περί τις έννοιες, και η συνεπαγόμενη διαστροφή των λέξεων, είναι πλέον μείζον πρόβλημα. Η ίδια η επιτήδεια χρήση των λέξεων, προκαλεί εντάσεις. Η σύγχυση περί τις έννοιες, και η εν συνεχεία ρήξη για τις ταμπέλες, υπόκειται όλων των εκτροπών στην Ευρώπη. Και από τις δύο πλευρές.

Αν –αν!– πιστέψει κανείς ότι ο πολύς Emmanuel Macron θέλει να λύσει κάποιο σοβαρό πρόβλημα, και όχι να δημαγωγήσει, ίσως βρει λόγους να του συστήσει περισσότερη προσοχή στην χρήση κρισίμων λέξεων. Επί τέλους: η διαφορά πατριωτισμού και εθνικισμού, πατριώτη και εθνικιστή, είναι όση και η διαφορά Πατρίδας και Έθνους. Τα υπόλοιπα είναι φανατισμός.

Όλα αυτά, όμως, είναι από τα απλά και αυτονόητα που πολύ λίγοι ευρωπαίοι αντιλαμβάνονται. Λίγοι καταδέχονται και να ασχοληθούν. Λίγοι βλέπουν πρόβλημα και στο να καταστρέφουμε λέξεις για να φτιάχνουμε βολικές ταμπέλες. Η Ευρώπη, πιά, δεν λέει απλώς ψέματα –τα πιστεύει.

Ενδεικτικά, ας δοκιμάσει κανείς να βρει σημερινό ευρωπαίο που πράγματι συμφωνεί με τον Γάλλο ποιητή, δραματουργό και διπλωμάτη Paul Claudel : «Η αλήθεια δεν έχει τίποτα να κάνει με τον αριθμό των ανθρώπων που είναι πεπεισμένοι για αυτήν». Το τονίζω: πράγματι. Αν σημαίνει κάτι η λέξη «πράγματι», για την «μακαρίως υπνώττουσα Ευρώπη».

18 Νοεμβρίου 2018

Κώστας Τζαναβάρας