Το αντιγκαμπί του Βόλγα (Άρθρο στο Jenny's World)

Στο άρθρο "Το γκαμπί του Δνείπερου", στο φιλόξενο Jenny's World, είχαμε δει το ουκρανικό υπό σκακιστική διάσταση. Σαν ένα παιχνίδι έξυπνων κινήσεων, δηλαδή. Και, στις 13 ημέρες που μεσολάβησαν, είχαμε -δυστυχώς- ανατροπή στο τοπίο: "Στην τρέχουσα παρτίδα, δεν έχουμε ακόμη δυναμικά γεγονότα", έγραφα, αλλά το "ακόμη" κάλυψε τις εξελίξεις.

 

Το γκαμπί, η θυσία στο άνοιγμα που έγραφα, θέλει επανεξέταση -σίγουρα. Επανεξέταση υπό το δόγμα του Θουκυδίδη: "Προς γαρ το τελευταίον εκβάν, έκαστον των πριν υπαρξάντων κρίνεται". Χρειάζεται να δει κανείς προσεκτικά τα δημοσιεύματα του δυτικού τύπου. Και να κάνει ερωτήσεις εργασίας. Υποθέσεις που να ερμηνεύουν τα γεγονότα.

Π.χ. υπήρχε, άραγε, τόσο αξιόπιστη διαπίστωση συγκέντρωσης ρωσικών στρατευμάτων; Κι αν ναι, γιατί η συσκότιση των δηλώσεων όχι μόνον του Ρώσου Προέδρου αλλά και του Ουκρανού;

Άλλη: αφού υπήρξε τόσο καλή πληροφόρηση, γιατί δεν υπήρξε καλύτερη προετοιμασία στην υποστήριξη της Ουκρανίας; Με στρατιωτικά μέσα, όχι με παχιά λόγια -εννοώ.

 

Σε όλο αυτό το κλίμα αβεβαιότητας και ασάφειας, ίσως διαφεύγει ένα απολύτως σίγουρο στοιχείο. Και δεν είναι κάτι άλλο, φυσικά, από το πλεονέκτημα του επιτιθέμενου στην επιλογή του ακριβούς χρόνου επίθεσης.

Αυτό το πλεονέκτημα, δεν αφορά τόσο τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Αφορά, υποστηρίζω, τα χρηματιστήρια. Κάποιος που ήξερε για την επίθεση, πολύ απλά, ξέρει ότι καλά έκανε και μοσχοπούλησε στα ψηλά. Αφήνει δε τα κέρδη του να τρέχουν, καθώς γνωρίζει εκ του ασφαλούς την επόμενη κίνηση.

 

Δύσκολο;

 

Διμηνιό 27 Φεβρουαρίου 2022

 

Κώστας Τζαναβάρας

σύμβουλος μηχανικός - συγγραφέας

 

"Η μελέτη που προάγει τα ελληνικά γράμματα" (Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ φ.1780/24.2.22)

H ως άνω φράση ήταν ο χαρακτηρισμός που έδωσε η κ. Αντιγόνη Βογιατζή-Ζακούρα, Πρόεδρος του Συνδέσμου Φιλολόγων Κορινθίας, για το δοκίμιο του υπογράφοντος με τίτλο "Νέος Ομηρισμός ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ".

Ήδη, δημοσίως στο Facebook, την ευχαρίστησα από καρδιάς, αναλαμβάνοντας και την ευθύνη να την δικαιώσω.

 

Πρόκειται για την παρουσίαση σειράς 10 άρθρων στη ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ. Έχω απλώς προσθέσει ένα σύντομο Πρόλογο, ενώ στο τέλος υπάρχει επίλογος με τίτλο "ΑΝΑΠΛΑΙΣΙΩΣΗ".

Το δοκίμιο μπορεί να αναζητηθεί στο διαδίκτυο [220210.Νέος Ομηρισμός.ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.pdf], για ελεύθερη ανάγνωση, εκτύπωση και κοινοποίηση. Υπάρχει στη σελίδα του Σ.Φ.Κ. στο Facebook, στους λογαριασμούς του υπογράφοντος στο academia.edu και το scribd.com, αλλά και στην ομάδα "ΟΔΟΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ" -πάλι στο Facebook.

 

Δίνοντας πιά τη σκυτάλη σε όσες και όσους συμμερίζονται την ιδέα του Νέου Ομηρισμού, δεν έχω παρά να κάνω μία προσπάθεια να ευχαριστήσω τον αγαπητό φίλο και ομοτράπεζο Βαγγέλη Κόκκινο και την οικογένειά του, για τη δημοσίευση και προβολή της ανατρεπτικής αρθρογραφίας μου, σε καιρούς δύσκολους για αλλαγές μάλιστα. Και το μόνο που έχω να πω, είναι ότι θα κάνω ό,τι είναι δυνατόν για να φανώ μέχρι τέλους αντάξιος της εμπιστοσύνη; και της αγάπης τους.

 

Διμηνιό 15 Φεβρουαρίου 2022

 

Κώστας Τζαναβάρας

σύμβουλος μηχανικός - συγγραφέας.

 

Το γκαμπί του Δνείπερου (Άρθρο στο jenny's World)

Δνείπερος λέγεται ο μεγαλύτερος ποταμός της Ουκρανίας. Και γκαμπί, στο σκάκι, λέγεται ένα δυναμικό "άνοιγμα", δηλαδή ξεκίνημα παρτίδας. Η δυναμικότητά του, έγκειται στο ότι περιλαμβάνει μία χαρακτηριστική "θυσία".  Χαρίζεις στον αντίπαλο κάτι μικρό, συνήθως πιόνι, για να κερδίσεις κάτι περισσότερο, λίγο αργότερα.

 

Όλα αυτά, κάπως συμβολικά, μπορούν να χωρέσουν στο ουκρανικό των ημερών. Νέα παρτίδα έχει ξεκινήσει -το σίγουρο.  Η μία παρτίδα, είχε βρει τη Ρωσία να αποσπά την Κριμαία. Στην άλλη, μιά λαϊκή εξέγερση ανέτρεπε τον εκλεγμένο Πρόεδρο της Ουκρανίας, ως φιλορώσο.

 

Στην τρέχουσα παρτίδα, δεν έχουμε ακόμη δυναμικά γεγονότα. Έχουμε μόνον δηλώσεις και διαδόσεις. Στην αρχή, διαδίδονταν φήμες ότι η Ρωσία ετοιμάζει αντιδημοκρατική ανατροπή του νυν φιλοδυτικού Προέδρου. Στη συνέχεια, οι νέες φήμες αφορούσαν ασυνήθιστη συγκέντρωση ρωσικών δυνάμεων στρατού στα σύνορα με την Ουκρανία.

Αν έψαχνε κανείς αρκετά χαμηλά στα δημοσιεύματα του δυτικού τύπου, μπορούσε να βρει πληροφορίες ότι η Ρωσία αρνείται κατηγορηματικά ότι ετοιμάζει εισβολή, κάνοντας λόγο για ανοησίες -ή κάτι τέτοιο.  

Επίσης χαμηλά, βρίσκονται δηλώσεις του Ουκρανού Προέδρου. Αφ' ενός, να επισημαίνει ότι δεν έχει ενδείξεις για επικείμενη εισβολή. Αφ' ετέρου, και το πιό παράξενο,να δηλώνει ότι οι φήμες για επικείμενη εισβολή βλάπτουν επιχειρήσεις της χώρας του.

 

Αξίζει να θυμηθούμε, πρώτον, το σύστημα του πολεμοχαρούς Μ. Ναπολέοντα: προκαλούσε μία σύρραξη, και μετά έβρισκε με άνεση τί θα κάνει για να ωφεληθεί. Δεύτερον, αξίζει να αναρωτηθούμε: τί έχει να χάσει η Ρωσία των υπερηχητικών πυραύλων; θα την βλάψει κάποια άνοδος των τιμών του πετρελαίου, π.χ.;

Τρίτον, μήπως έχουμε κάποιου είδους "θυσία", π.χ. της αξιοπιστίας ορισμένων;

Τέλος, τέταρτον, μήπως απλώς αξίζει να ψάχνουμε για το αντιγκαμπί;

 

 

Διμηνιό 14 Φεβρουαρίου 2022

 

Κώστας Τζαναβάρας

σύμβουλος μηχανικός - συγγραφέας

Νέος Ομηρισμός ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

 

Κατεβάστε το δοκίμιο σε μορφή .pdf

- Από το Facebook ομάδα ΟΔΟΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ: εδώ

- Από το scribd.com: εδώ

- Από το Academia.edu: εδώ

 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο Όμηρος, Έλληνας επικός ποιητής του 800 π.Χ., είναι αναμφισβήτητα ο Ιδρυτής του Πολιτισμού μας. Και τώρα, αυτός ο Πολιτισμός, βρίσκεται σε βαθιά κρίση. Μία εύλογη σκέψη, λοιπόν, είναι να ξαναδούμε το ΤΟΤΕ. Τουτέστιν: να ψάξουμε στα Ομηρικά Έπη για τα αίτια αυτής της βαθιάς κρίσης.

Προσωπικά, έχω από χρόνια υποδείξει δημοσίως σχετικό "καμπανάκι" του Ομήρου. Ισχυρίζομαι και τεκμηριώνω, δηλαδή, ότι είχε διαβλέψει την βαθιά κρίση του ΤΩΡΑ.

 

Στα δέκα άρθρα που ακολουθούν, δημοσιευμένα προσφάτως στη ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ, παρουσιάζεται -κατά κάποιο ενδεικτικό τρόπο- το τί μπορούμε να βρούμε στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, κινούμενοι υπό την ως άνω εύλογη σκέψη.

 

Στο πρώτο από τα δέκα, το άρθρο-θεμέλιο "Ο Όμηρος, η Κόρινθος, κι εμείς", αιτιολόγησα πώς φθάνω να παίρνω δημοσίως τον λόγο σε ένα θέμα μακράν της επιστημονικής μου ειδικότητας. Και, "σαν καλός μηχανικός", έθεσα ζητήματα στόχων, μεθόδου και ουσίας.

Δημοσιοποίησα κυρίως ότι "Πίστευα και πιστεύω, ότι τα Ομηρικά Έπη είναι η παρακαταθήκη του Ομήρου, ακριβώς για την έσχατη κρίση του Έθνους μας. Δηλαδή: ανεκτίμητης αξίας εγχειρίδιό μας, για τώρα ακριβώς. Εγχειρίδιο αυτογνωσίας και αγώνα."

Επί της μεθόδου, έδωσα το κλειδί, πάντα κατά την άποψή μου, για μία νέα ανάγνωση των Ομηρικών Επών: ο ποιητής-δάσκαλος της Ελλάδας, διδάσκει όχι ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ να κάνει ο άνθρωπος, αλλά ΤΙ ΚΑΝΕΙ. Παραθέτει ασχολίαστη ποικιλία συμπεριφορών. Ποικιλία χαρακτήρων και περιστάσεων. Και το χαρακτήρισα "υψηλή παιδαγωγική τεχνική".

Περαιτέρω, εξέθεσα και την άποψη ότι ο Όμηρος θεωρεί τη γενέτειρά μου Κόρινθο ευδαίμονα πόλη. Επιφυλάσσομαι, για ειδική επιστημονική ανακοίνωση για τους λόγους που με κάνουν να πιστεύω ότι την "σκαλίζει" στην ασπίδα του Αχιλλέα του.

 

Στα επόμενα πέντε άρθρα, κατέδειξα πού θα μπορούσε να οδηγήσει μία πορεία αναζήτησης "Από το δράμα της ομηρικής Βρισηίδας στις γυναικοκτονίες". Εμβάθυνα στο φλέγον θέμα των σχέσεων των δύο φύλων, μέσα από το έντονο φαινόμενο εγκληματικότητας των καιρών μας.

Εν ολίγοις, αυτή η νοερή αναζήτηση κατέληξε εφ' ενός στην  μητρική υπερπροστασία, ως απώτερη αιτία, και αφ' ετέρου, ως υπόδειγμα, στο ομηρικό ανδρικό πρότυπο -τον Οδυσσέα.

 

Διετύπωσα και μέθοδο αναζήτησης, με τον εξής "σχηματικό αλγόριθμο: [1] καταγράφουμε ένα σημερινό πρόβλημα, [2] το αναζητούμε στον Όμηρο, [3] εμβαθύνουμε στην ομηρική προσέγγιση, [4] εντοπίζουμε την απώτερη αιτία του προβλήματος, και [5] οδηγούμαστε αβίαστα στη λύση. Τελείως επικουρικά, μπορούμε με άνεση να παρακολουθήσουμε τη διαδρομή του εκάστοτε προβλήματος στην ελληνική κοινωνία, στις κάπου τρεις χιλιετίες που μεσολάβησαν."

 

Η αιτιολογημένη άποψη και μόνο "Ο ίδιος ο Όμηρος, είναι ο πρώτος και απόλυτος αντι-σεξιστής", εφόσον τύχει προσοχής και αποδοχής, αρκεί για να φέρει σε νέα εποχή τον Ομηρισμό. Να τον φέρει σε επαφή με νέο κοινό, πολύ ευρύτερο, που σήμερα είναι εγκλωβισμένο σε ταμπέλες και προκαταλήψεις. Βεβαίως, ταυτόχρονα θα ευαισθητοποιείται -στην ίδια πάντα λογική που εισηγούμαι- και το ήδη υπάρχον κοινό ομηρολατρών.

 

Στη συνέχεια της αρθρογραφίας, βασιζόμενος σε συζήτηση με εκλεκτή διαδικτυακή φίλη, επεχείρησα να δώσω κάποιες συστάσεις σε όσες θα σκέπτονταν το ίδιο: "Θα ήθελα να ξαναδιαβάσω, με τα άλλα τωρινά μου μάτια, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια".

 

Τέλος, στα τρία τελευταία άρθρα αυτής της πρώτης σειράς, έθιξα ισάριθμα βασικά θέματα του Νέου Ομηρισμού, που εδώ εισηγούμαι.

 

Στο "Ώστε πολυθεϊστής ο Όμηρος;", πρώτον, στοιχειοθέτησα την άποψη ότι ο Όμηρος δεν θεωρεί θεούς τους Ολύμπιους, αλλά "φωτογραφίζει" την ελίτ και ιδίως το Ιερατείο. Παράλληλα, εικάζει την ύπαρξη Ανώτερης Δύναμης, αλλά είναι ακαταστάλακτος ως προς το αν υπάρχει "επουράνιος" θεός -ή θεοί.

Δεν έκανα Θεολογία -το τονίζω. Χρειαζόταν, απλά, αυτός ο αποσυμβολισμός.

Εν ολίγοις, με τους Ολύμπιους "στη μέση", δεν μπορεί να υπάρξει Ομηρική Παρακαταθήκη. Ακριβέστερα, δεν μπορεί να υπάρξει εθνική μας αυτογνωσία -τουλάχιστον κινούμενη από τον Όμηρο. Με άλλα λόγια: Ο προτεινόμενος αποσυμβολισμός των Ολύμπιων, περιορίζει τον καταλογισμό λαθών σε εμάς και μόνον.

 

Στο "Μήτις -η παραγνωρισμένη αρετή των Ελλήνων", δεύτερον, στοιχειοθέτησα την εξής άποψη: "Αν χρειαζόταν να εκφρασθεί μονολεκτικά η Ομηρική Παρακαταθήκη, το τωρινό πολύτιμο νόημα δηλαδή των Ομηρικών Επών, η κατάλληλη λέξη είναι ακριβώς αυτή: μήτις".

Απέδωσα τον όρο ως "μελέτη", και επομένως τον "πολύμητι" Οδυσσέα ως "πολυμελετημένο".

 

Τέλος, τρίτον, στο "Δημοκρατία -ο μεταλλαγμένος θεσμός των Ελλήνων", επεχείρησα να δώσω ιδέα για το πώς θα μπορούσαμε να περάσουμε από το ΕΓΩ στο ΕΜΕΙΣ. Ο Ομηρισμός είναι προσωπική υπόθεση του καθενός, αλλά μπορεί να γίνει και συλλογικό μας θέμα -το νόημα.

 

Απευθύνομαι, λοιπόν, με αντίστοιχες προσδοκίες, σε τρεις ομάδες κοινού: Στον απλό Έλληνα, στον ομηριστή φιλόλογο, και στον πολιτικοποιημένο Έλληνα.

 

Καλή ανάγνωση!

Κατεβάστε το δοκίμιο σε μορφή .pdf

- Από το Facebook ομάδα ΟΔΟΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ: εδώ

- Από το scribd.com: εδώ

- Από το Academia.edu: εδώ

 

Διμηνιό, 10 Φεβρουαρίου 2022

 

Κώστας Τζαναβάρας

σύμβουλος μηχανικός-συγγραφέας

Δημοκρατία -ο μεταλλαγμένος θεσμός των Ελλήνων (Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ φ.1778/10.2.22)

ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΑΝ έπεισα, κι αν ναι πόσους, στη σκέψη ότι το πιό επίκαιρο ομηρικό μήνυμα, και πιό πολύτιμο για εμάς, συμπυκνώνεται στη λέξη "μήτις". Αιτιολόγησα τη μετάφρασή της ως "μελέτη". Και, περιφραστικά, ως κάτι "ανάμεσα στην ενατένιση και τη δράση", ως ένα "ενδιάμεσο μεταξύ θεωρίας και πράξης, μεταξύ λόγων και έργων". Ως την "εγκεφαλική δραστηριότητα που προετοιμάζει δράση".

Για περισσότερα: "Μήτις -η παραγνωρισμένη αρετή των Ελλήνων" (Φ.τ.Κ. φ.1777/3.2.22).

 

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΛΗ, δεν θέλησα να γράψω ένα αντίστοιχο άρθρο με τίτλο κάτι σαν "Μήνις -η πασίγνωστη τραγωδία των Ελλήνων". Όχι μόνον γιατί η μήνις είναι πιό προσιτή ως λέξη και έννοια σήμερα. Περισσότερο είναι γιατί το σαράκι της φυλής μας δεν χρειάζεται κάτι παραπάνω από απλή ανάγνωση για να αναγνωρίσει κανείς ότι οι γνωστές συμπεριφορές διατηρούνται 2.800 χρόνια μετά.

Και ουδέποτε έλειψαν ενδιαμέσως...

ΟΙ ΔΥΟ ΛΕΞΕΙΣ ΜΑΖΙ, αποδίδουν το νόημα του εδώ προτεινόμενου Νέου Ομηρισμού. Η εξ αρχής επανεξέταση του Πολιτισμού μας, των αξιών μας, δεν μπορεί παρά να έχει πρώτιστο αντικείμενο την μήνιν, την κύρια αιτία της φθοράς των αξιών μας. Και δεν μπορεί παρά να έχει εργαλείο την μήτιν, τη μελέτη.

 

ΠΑΡΕΛΕΙΨΑ, όμως, να αναφερθώ στο θέμα που στα αγγλικά λέγεται "out of the box thinking" -σκέψη έξω από τα όρια, αποδίδεται συνήθως. Η μήτις των Ελλήνων, δηλαδή, οδηγεί συχνά σε λύσεις που εκπλήσσουν με την ευρηματικότητά τους. Ο ομηρικός Οδυσσέας, πραγματικά οργιάζει με τις εμπνεύσεις του.

Έξω από τα σημερινά όρια, λοιπόν, χρειάζεται να σκεφθούμε στο καίριο θέμα του πολιτεύματος, μαζί και το μείζον θέμα του διαλόγου. Και δεν είναι μόνον θέμα κυβέρνησης και κοινοβουλίου. Ενυπάρχει στα πάντα στην κοινωνία μας.

Κάπως έτσι, σκεπτόμενος ομηριστί, βλέπω ότι έχουμε δύο μορφές δημοκρατίας: μηνιοκρατία και μητιοκρατία. Αλλά πρώτα χρειάζεται να σκεφθούμε, κάπως περισσότερο από το κοινότυπο, τί είναι δημοκρατία.

 

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ, αξίζει να προσέξουμε ότι -ελληνιστί!- δήμος είναι το σύνολο των πολιτών. Σημαίνει τη συνέλευση, τη φυσική παρουσία όλων των πολιτών σε ένα καθιερωμένο χώρο. Εκεί, δημοσίως, ενημερώνονται και αποφασίζουν. Αποφασίζουν το ΤΙ θα γίνει, την ουσία.

Αυτό ακριβώς, ισχυρίζομαι, είναι το διαχρονικό χαρακτηριστικό των κοινών των Ελλήνων. Η λέξη δημοκρατία γεννήθηκε στην κλασική Αθήνα. Η ίδια η δημοκρατία, ως θεσμός, υπάρχει ήδη στους ομηρικούς χρόνους, και εμφανώς προϋπήρχε.

 

ΥΠΟ ΑΥΤΟ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΝΟΗΜΑ του όρου, που στοιχειοθετήθηκε και ετυμολογικά, μορφές δημοκρατίας υπήρξαν στον τόπο μας κατά καιρούς:

- οι ομηρικές συνάξεις,

- η σπαρτιατική Απέλλα,

- η αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου,

- η βυζαντινή Κοσμόπολις, και

- ο κοινοτισμός στα χρόνια της τουρκοκρατίας.

Ο κοινοτισμός επέζησε μέχρι τις μέρες μας, αλλά υποβαθμίσθηκε λόγω και της μεγέθυνσης των δήμων.  Περιθωριοποιήθηκαν οι δημόσιες συναθροίσεις πολιτών και ελαχιστοποιήθηκε ο ρόλος τους.

 

ΜΑΣ ΜΠΕΡΔΕΥΕΙ, ίσως, το "παρακάτω" της δημοκρατίας. Το ΠΟΙΟΣ θα εκτελέσει το ΤΙ που αποφάσισαν δημοσίως οι πολίτες -ο δήμος. Μας μπερδεύει, και ο συναφής έλεγχος του ΑΝ και ΠΩΣ εκτελέσθηκε η κοινή απόφαση. Σε αυτά τα καίρια θέματα, υπάρχει μεγάλη ποικιλία στις κατά καιρούς μορφές δημοκρατίας μας.

Θα πρέπει να αποφύγουμε, φρονώ, να βάλουμε το ΠΟΙΟΣ πάνω από το ΤΙ. Δεν μπορεί π.χ. να λέμε βασιλεία το πολίτευμα της Σπάρτης, επειδή τις αποφάσεις της Απέλλας αναλάμβαναν αυτοδικαίως να τις εκτελέσουν οι δύο βασιλείς της.

Επίσης, θα πρέπει να αποφύγουμε την προκατάληψη στο καίριο θέμα του δικαιώματος λόγου.

 

ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΑΠΕΛΛΑ, δεν μιλούσε οιοσδήποτε. Εισηγούνταν οι "έφοροι". Διακεκριμένοι πολίτες, εκλεγόμενοι με κριτήρια κύρους. Κατόπιν μιλούσαν οι δύο βασιλείς, και οι γέροντες. Κι ακολουθούσε ψηφοφορία διά βοής.

Κατά το πνεύμα του εμπνευστή του πολιτεύματος Λυκούργου, το κύρος των εφόρων εγγυόταν την επιμελημένη έκφραση της λαϊκής βούλησης. Προφανώς, έπαιρναν γνώμες πριν διαμορφώσουν την εισήγησή τους.

 

ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ, αντιθέτως, είχαν δικαίωμα λόγου όλοι οι πολίτες.

Αιώνες αργότερα, ο Αριστοτέλης θα δώσει το όνομα "εριστική διαλεκτική" στην τέχνη να κερδίζει κανείς σε μία λογομαχία, έχει δεν έχει δίκιο. Στην Αθήνα, έφθασε σε ακραίες υπερβολές. Δημαγωγοί κέρδιζαν εύκολα συμπάθειες και ψήφους. Κατά τον Πλάτωνα, επικρατούσαν συχνά "αυτοσχεδιάζοντες και μη επιστάμενοι", δηλαδή προχειρολόγοι. Κατά τον ίδιο, η δημοκρατία κατέληξε "πόλεως νόσημα".

Η αιτία πρόδηλη: Αυτή η άκριτη και αφύσικη ισότητα λόγου, πολύ απλά, δεν είχε τρόπο να στερήσει το λόγο σε αναιδείς. Δεν είχε άμυνα στη δημαγωγία.

 

ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΔΟΥΜΕ το θέμα υπό το πνεύμα της Αριστοτελικής μεσότητας. Η Σπάρτη είχε έλλειψη δικαιωμάτων λόγου, ενώ η Αθήνα είχε αντίστοιχη υπερβολή. Τα αποτελέσματα γνωστά. Η Αθήνα ηττήθηκε, η Σπάρτη παρήκμασε.

Η σύγχρονη Ελβετία, έκανε κάτι μέσο. Ακολούθησε το υπόδειγμα της Σπάρτης, αλλά το ενίσχυσε με αθηναϊκά στοιχεία. Εμείς, στους ενδιαφέροντες καιρούς που ζούμε, έχουμε την ευκαιρία να σκεφθούμε κάτι εφικτό στην Ελλάδα αλλά και ακόμη καλύτερο.

Προσωπικά, έχω προτείνει δημοσίως αριστοδημοκρατία, και σε διαδικτυακό περιβάλλον (web). Αλλά δεν είναι εδώ το θέμα μας.

 

ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ, όλα αυτά μπορούμε να τα διακρίνουμε ανάγλυφα.

Υπάρχει μεγάλος και ποικίλος αριθμός συνάξεων -ομηριστί: αγορή. Έχουμε συνάξεις των Αχαιών, των Τρώων, των θεών, των μνηστήρων της Πηνελόπης, των Ιθακησίων, της αριστοκρατίας των Φαιάκων -ίσως κι άλλων.

Οι εκάστοτε πρωταγωνιστές συνάξεων, μεταχειρίζονται διάφορα μέσα για να κερδίσουν το ακροατήριο. Δίνεται ποικιλία περιπτώσεων δημόσιων διαλόγων και λογομαχιών. Η εριστική διαλεκτική είναι ήδη παρούσα. Στο διασημότερο "ομηρικό καβγά", λ.χ., μεταξύ του στρατηλάτη Αγαμέμνονα και του πρωτοπολεμιστή Αχιλλέα, η μεσολαβητική παρέμβαση του σοφού Νέστορα θα λήξει κόντρα στο δίκιο. Χάνει το δίκιο του ο Αχιλλέας, επειδή απλώς βρίζει.

Αντίστοιχη ποικιλία, υπάρχει και στον τρόπο λήψης αποφάσεων.

 

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΟΜΗΡΟ, λοιπόν, έχουμε ανάγλυφες παραστάσεις δημοκρατικής λειτουργίας. Αναδεικνύονται, στα μάτια του προσεκτικού αναγνώστη, τόσο τα προτερήματα, όσο και τα ελαττώματα του θεσμού.

Ο Εθνικός μας Ποιητής, έχει άποψη για το μυστικό της δημοκρατίας. Είναι στη "μία πολιτεία" του, την ευδαίμονα. Με τους γάμους, τους χορούς και τα τραγούδια. Κι όταν τύχει κι ανάψει καβγάς (νείκος), η κοινωνία έχει ένα απλό κριτήριο για τη δίκαια κρίση που θα αποδεχθεί.

"Κι ήταν στη μέση εκεί δυο τάλαντα χρυσάφι απιθωμένο,/                                      
όποιος απ᾿ όλους φρονιμότερα μιλούσε να το πάρει."

Και βάζει το θεό Ήφαιστο, το κακοποιημένο παιδί του Δία και της Ήρας, να το σκαλίζει περίφημα στην ασπίδα του τραγικά μητροπροστατευμένου Αχιλλέα (Σ508)...

 

ΣΤΗΝ ΜΗΝΙΟΚΡΑΤΙΑ ΠΟΥ ΖΟΥΜΕ, όλα αυτά φαίνονται ακατανόητα και ανέφικτα.

Στην ομηρική "ἑτέρην πόλιν " που ζούμε, χωρίς το μυστικό δηλαδή, υπάρχει διαρκής διχογνωμία. Καβγάδες, φονικά. Διχόνοια. Δυστυχία.

Είναι τέτοιος ο εγκλωβισμός, ώστε μας είναι απαραίτητο ακόμη και να διευκρινισθεί ότι στον ως άνω θεσμό ανταμείβεται όχι ο φρονιμότερος αλλά αυτός που μίλησε φρονιμότερα. Τουτέστιν: Η αριστεία που προωθείται δεν έχει σχέση με προκαταλήψεις και τυπικά προσόντα.

Στο θεσμό της ανταμοιβής του "ιθύντατα είποι", προφανώς, ενυπάρχει η επιλογή της κοινωνίας για τη δικαιοσύνη. Ενυπάρχει καλή προαίρεση.

 

ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΦΘΑΣΑΜΕ πια, όμως, το δίλημμά μας διατυπώνεται απλά: μηνιοκρατία ή μητιοκρατία; Κι αν αφήσουμε τις δικαιολογίες στην πάντα, μπορούμε να ξεκινήσουμε εδώ και τώρα.

 

 

Διμηνιό 5 Φεβρουαρίου 2022

 

Κώστας Τζαναβάρας

σύμβουλος μηχανικός - συγγραφέας

 

 

 

 

 

Μήτις -η παραγνωρισμένη αρετή των Ελλήνων (Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ φ.1777/3.2.22)

ΕΧΩ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ότι, αν χρειαζόταν να εκφρασθεί μονολεκτικά η Ομηρική Παρακαταθήκη, το τωρινό πολύτιμο νόημα δηλαδή των Ομηρικών Επών, η κατάλληλη λέξη είναι ακριβώς αυτή: μήτις.

Στο ίδιο πνεύμα: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν βασικό στόχο να εξηγήσουν παραστατικά και πολύπλευρα το επίθετο που κατ’ εξοχήν χαρακτηρίζει τον Οδυσσέα: πολύμητις.

 

Ο ΟΜΗΡΟΣ ΔΙΝΕΙ νοηματική προσέγγιση του όρου. Άμεση παράσταση -όχι ορισμό. Και θα έλεγε κανείς ότι κάνει κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια να αναδείξει το νόημα, προεξοφλώντας την απορία μας, αλλά και τη δυσκολία.

Βάζει, λοιπόν, το σοφό Νέστορα να το εξηγεί παραβολικά στον γιό του Αντίλοχο, πριν ξεκινήσει να αγωνισθεί στην αρματοδρομία.

"Ο νους τον κάνει, κι όχι η δύναμη, τον άξιο το λοτόμο᾿/

ο νους τον καπετάνιο το άρμενο στο πέλαο το κρασάτο/

να κουμαντάρει, σύντας οι άνεμοι το δέρνουν πέρα δώθε᾿/

ο νους και τον που τρέχει στ᾿ άλογα βοηθά και πρώτος φτάνει'.

Ο Νίκος Καζαντζάκης, λοιπόν, αποδίδει το νόημα, μεταφράζοντας την κρίσιμη λέξη μήτις ως νους. Εννοεί, προφανώς, ότι γίνεται κανείς καλύτερος όταν δουλεύει και το μυαλό του πάνω στη δουλειά -ό,τι δουλειά κι αν κάνει.

Η απόδοση του νοήματος είναι –νομίζω– αρκετά επιτυχής, αλλά όχι και ακριβής. Είναι σαφές ότι λέγοντας "νους" εννοούμε μία εγκεφαλική δραστηριότητα, αλλά δεν είναι σαφές και ποιά εγκεφαλική δραστηριότητα εννοούμε ακριβώς. Η μήτις, φαίνεται ότι είναι μία από τις δραστηριότητες του νου, όχι ο νους γενικά.

 

ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΠΡΟΣΕΞΟΥΜΕ ότι στον Όμηρο υπάρχει και η λέξη νόος, δηλαδή ακριβώς νους. Ο ποιητής, προκειμένου να την διακρίνει, φροντίζει να χωρέσει και τις δύο λέξεις αντικρυστά στον ίδιο στίχο (Κ226): "ἀλλά τέ οἱ βράσσων τε νόος, λεπτὴ δέ τε μῆτις".

Η πλήρης σκέψη του Διομήδη σε απόδοση Καζαντζάκη:

"Σαν πάνε δυο μαζί, στοχάζεται πριν απ᾿ τον έναν ο άλλος/

το που φελά᾿ μ᾿ αν πας μονάχος σου, κι αν στοχαστείς, μα πάλε/

τόσο μακριά δεν πάει το μάτι σου κι είναι άπλερος ο νους σου."

Ο Διομήδης, εξηγώ, είχε μόλις αναλάβει πρόθυμα μία αποστολή νυκτερινής κατασκοπίας. Και, καθώς ο αρχηγός Αγαμέμνονας του υπέδειξε να διαλέξει και έναν ακόμη για συνεργάτη, [μας] εξηγεί τί τον θέλει. Πηγαίνοντας κανείς μόνος, συνεπώς, ο νους είναι "βράσσων", δηλαδή βραχύς, ενώ η μήτις είναι "λεπτή" -άπλερη (=μη πλήρης) στη μετάφραση.

Αυτό που λέει το τρίστιχο, στην ουσία, είναι ότι, οι δύο μαζί, αντιλαμβάνονται γρηγορότερα και πληρέστερα. Στη συνέχεια, επομένως, μπορούν να κρίνουν καλύτερα το τι θα κάνουν. Μαζί, και πώς θα το κάνουν, αλλά και τι θα ωφελήσει. Εν τέλει, έτσι θα επιτύχουν.

 

ΣΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ της νυκτερινής αποστολής, το μοντέλο συνεργασία "δυό-δυό", αυτό που σήμερα λέμε "σαν τους Χιώτες", αποδεικνύεται συγκριτικά καλύτερο από το "ένας μόνος του". Ο Όμηρος σκηνοθετεί την παραστατική απόδειξη: την ίδια νύχτα, ο Έκτορας στέλνει κι αυτός κατάσκοπο, αλλά έναν μόνον του.

Ο Τρώας Δόλωνας θα γίνει γρηγορότερα αντιληπτός, και το δίδυμο των Αχαιών θα συσκεφθεί αμέσως και θα τον εξουδετερώσει. Και αξίζει να σημειωθεί ότι ο Διομήδης είχε διαλέξει για δεύτερον –ποιόν άλλον;– τον Οδυσσέα. Μήτις ήταν το ζητούμενο, ο πολύμητις ο καταλληλότερος σύντροφος.

 

ΕΥΡΥΤΕΡΑ, από αναφορές και σχόλια στην δράση του Οδυσσέα, μαθαίνουμε και δύο καίρια χαρακτηριστικά αυτής της ειδικής δεξιότητάς του.

Πρώτον, ο Οδυσσέας φέρεται επανειλημμένως να "τελεύει τις δουλειές του", να φροντίζει να βγει η δουλειά ως

την άκρη. Για να προκύψει το όφελος, προφανώς, χρειάζεται να ολοκληρωθεί η προσπάθεια, και μάλιστα επιτυχώς. Και ο καλύτερος τρόπος να προκύψει επιτυχία είναι να έχει σκεφθεί κανείς ΕΠΑΡΚΩΣ τι θα κάνει μέχρι τέλους. Το "βλέποντας και κάνοντας" είναι μόνον για τις λεπτομέρειες` όχι για το σχέδιο και το τελικό ζητούμενο. Η μήτις, λοιπόν, συγκροτεί τον διεξοδικό σχεδιασμό.

Δεύτερον, σκεπτόμενος κανείς εκ των προτέρων το τι θα κάνει και πως θα το κάνει, έχει όλη την δυνατότητα να διαλέξει ανάμεσα σε εναλλακτικές λύσεις. Έχει να σκεφθεί το τι από όλα να κάνει, και πως θα το προσπαθήσει. Ο Όμηρος όχι μόνον δίνει πολλές περιπτώσεις τέτοιων επιλογών, αλλά έχει και ειδική λέξη : μερμηρίζειν.

 

ΓΙΝΕΤΑΙ ΣΑΦΗΣ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ, μεταξύ των όρων νόος και μήτις, μεταξύ γενικού και ειδικού δηλαδή. Ο Όμηρος την υποδεικνύει περίτεχνα, νομίζω, εφόσον δούμε ρεαλιστικά το νόημα. Ο νους συλλαμβάνει το ζητούμενο, η μήτις είναι κάτι πιό ειδικό: είναι η εγκεφαλική δραστηριότητα που προετοιμάζει δράση.

Η εδώ προτεινόμενη μονολεκτική απόδοση του όρου μήτις, υπάρχει -μεταξύ άλλων- και στο "ΟΜΗΡΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ" υπό Ευαγγέλου Κ. Κοφινιώτου (Εκδόσεις Θ.Χριστόπουλος ΑΒΕΕ, Πάτρα): μελέτη. Σημαίνει ακριβώς τον επιμελημένο προγραμματισμό δράσης. Απλώς χρειάζεται διάκριση προς την άλλη έννοια του όρου: διάβασμα.

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Ακόμη και ο ξυλοκόπος, κάνοντας μία σχετικά απλή και χειρωνακτική εργασία, πρώτα χρειάζεται να μελετήσει, και μετά να αναλάβουν δράση τα μπράτσα του. Αυτό λέει ο ομηρικός Νέστορας, αυτό λέει και η κοινή πείρα.

Συνεπώς, ο πολύμητις Οδυσσέας, με τα πολλά ταλέντα και τις πολύπλευρες δεξιότητες, δεν είναι τίποτα άλλο παρά πολυμελετημένος. Εμφανώς, είναι πολυμελετημένος και στο πώς να μελετάει.

 

ΕΚΦΕΥΓΕΙ ΕΔΩ η διερεύνηση των λεπτών διαφορών των όρων μήτις και πολύμητις, σε σχέση με την φρόνησι και τη σοφία, όπως και με τους ομηρικούς όρους μητίεις, πολυμήχανος, πολύτροπος και ποικιλόμητις. Το εδώ θέμα μας, που δεν είναι φιλολογικό, είναι η ανάδειξη ενός ενδιάμεσου μεταξύ θεωρίας και πράξης, μεταξύ λόγων και έργων.

Ο πολύς κόσμος, αγνοεί ότι ο σχεδιασμός μπορεί να φαίνεται ότι είναι "λόγια", αλλά είναι τμήμα των έργων. Η μελέτη είναι προαπαιτούμενο για κάθε σοβαρό εγχείρημα. Επί πλέον, ένα σοβαρό εγχείρημα που φαίνεται ανέφικτο, μπορεί κάλλιστα να πείσει για την εφικτότητά του, εάν τύχει προσοχής ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός του.

Μελέτη, λοιπόν, ανάμεσα στην ενατένιση και τη δράση.

 

ΑΝ ΘΕΩΡΟΥΜΕ εαυτούς Οδυσσείς, εν τέλει, θα πρέπει να αναλογισθούμε ότι ο Δούρειος Ίππος, το νικητήριο στρατήγημα που σχεδίασε το πρότυπό μας, και εκτελέσθηκε υπό τις διαταγές του, ήταν η απάντησή μας στο αδιέξοδο της πολιορκίας. Ο Όμηρος δίνει ελάχιστες πληροφορίες, και τις έχει κρυμμένες στα πιό απίθανα σημεία της Οδύσσειας. Και δεν δίνει καμία πληροφορία για ένα κρίσιμο σημείο: πώς πάρθηκε η απόφαση για μία τόσο παράτολμη ενέργεια. Τουτέστιν: Πώς έγινε δεκτή η άποψη του Οδυσσέα.

Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας αποδεικνύει τουλάχιστον τρεις ακόμη φορές την ισχύ του ως καλομελετημένος. Η μήτις του έδινε υπεροπλία. Επί πλέον, είχε όλη την σύνεση και την υπομονή, για να περιμένει και να ετοιμάζει την κατάλληλη στιγμή. Υφιστάμενος προσβολές και ταπεινώσεις μέσα στο ίδιο το παλάτι του.

 

ΑΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙ η μήτις είναι εθνική μας αρετή, ήτοι: επαινετή έξις κατά Αριστοτέλη, ίσως το ξέρουμε. Την ξέρουμε ως ατομικό χάρισμα πολλών. Μένει να φανεί αν στα δύσκολα θα γίνει και ομαδικό μας.

 

 

Διμηνιό 31 Ιανουαρίου 2022

 

Κώστας Τζαναβάρας

σύμβουλος μηχανικός - συγγραφέας