Έλληνες ή Αθηναίοι;

Απευθύνομαι σε όσες και όσους θα ρωτήσουν, και με ενδιαφέρον, κάτι σαν «ποιά διαφορά μεταξύ των υπολοίπων Ελλήνων και των Αθηναίων αξίζει να ψάξουμε τώρα;» 

Θα πρότεινα να αρχίσουμε, όμως, με κάτι γενικό: Για να βρεις αυτό που ψάχνεις, πρέπει να ξέρεις να το ξεχωρίσεις. Είναι από τα αυτονόητα, που αρκεί να διατυπωθούν για να πείσουν. Όχι;

Και χωρίς να έχει σημασία η υπογραφή. Σωστά;

Το ίδιο απλή, είναι και η απάντηση στην ερώτηση που ευλόγως ακολουθεί: πώς ξεχωρίζουμε αυτό που ψάχνουμε;

Έχουμε και λέμε:

[1] τι ψάχνω; [π.χ. βελόνα]

[2] τι δεν ψάχνω; [π.χ. καρφίτσα]

[3] τι ομοιότητες έχει το [1] με το [2]; [π.χ. χρώμα, υλικό, αιχμή], και

[4] τι διαφορές έχει το [1] με το [2]; [π.χ. τρύπα/κεφάλι].

Αν χρειάζεται συμπλήρωση, είναι η μεθοδική εμπειρία, από προηγούμενα ψαξίματα. Η ειδικά αποκτημένη γνώση, συστηματικά και βιωματικά, λέγεται ομηριστί «μήτις». Και πολύμητις είναι το κύριο προτέρημα του Ομηρικού Οδυσσέα.

Αν ψάχνουμε, επομένως, να βρούμε την «άκρη της κλωστής», θα πρέπει να μπορούμε να την ξεχωρίσουμε. Και, αφού «άκρη» λέμε την απώτερη αιτία, θα πρέπει να μπορούμε να την ξεχωρίσουμε από την ενδιάμεση αιτία. Πόσο μάλλον, από την προφανή αφορμή ή την κατά σύμπτωση «αιτία».

Και η σχετική μέθοδος είναι γνωστή: ανιούσα και κατιούσα διαλεκτική.

Παρακάτω: Η άκρη της κλωστής, δηλαδή ο πυρήνας των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων μας, έχει υποδειχθεί, εμμέσως πλην σαφώς, και πριν από κάπου τρεις χιλιετίες, από τον θεμελιωτή του πολιτισμού μας, τον Όμηρο.

Ο ποιητής του εθνικού μας έπους, ακριβώς, εμφανίζει το θεό Ήφαιστο να φτιάχνει την καινούργια ασπίδα του Αχιλλέα. Και τον βάζει να σκαλίζει πάνω της δύο πολιτείες. Η μία πολιτεία, με χαρές, τραγούδια και γάμους. Η άλλη πολιτεία, με καβγάδες και διχασμό.

Δίνει (Σ507), έτσι απλά, και το «μυστικό» της μίας πολιτείας:

Κι ήταν στη μέση εκεί δυο τάλαντα χρυσάφι απιθωμένο,

όποιος απ’ όλους φρονιμότερα [ιθύντατα] μιλούσε να το πάρει.

Η άποψη του Ομήρου, φυσικά, τίθεται στην κρίση μας. Υπό το φως και των ιστορικών γεγονότων που μεσολάβησαν. Υπό το ερώτημα, ενδεχομένως, αν παραμένει επίκαιρη.

Το γίγνεσθαι, νομοτελειακά, ξεχωρίζει το είναι από το φαίνεσθαι. Όσο κι αν λυσσομανά η ενορχηστρωμένη προπαγάνδα, η ακραία ιδιοτέλεια δεν κρύβεται.

Στα αζήτητα, δεν μπορεί να παραμένουν για πάντα οι ανεπιθύμητες αλήθειες

Υποστηρίζω, ότι η Αθήνα υπήρξε η κατ’ εξοχήν ελληνική πόλη που διέφερε σε αυτή τη θεμελιώδη κοινωνική και πολιτική επιλογή. Στην Αθήνα έγινε καθεστώς η εριστική διαλεκτική, η τέχνη να κερδίζεις σε μία λογομαχία έχεις-δεν-έχεις δίκιο.

Η Αθήνα ισοπέδωσε τη Μήλο, εξωθώντας τους Μήλιους να μην παραδοθούν.

Η Αθήνα έκανε αμπελοφιλοσοφία την αναλυτική και τη διαλεκτική του Αθηναίου! Πλάτωνα. Από δυσανεξία στην αλήθεια.

Και αυτήν την ευρύτερη επιλογή της, της «άλλης πολιτείας», η Αθήνα την ακολούθησε διαχρονικά: και στην κλασσική αρχαιότητα και ως πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους.

Η εριστική διαλεκτική, αποκαλύπτεται και αυτή στον Όμηρο. Πιο χαρακτηριστικά, στη ρητορική του Οδυσσέα κατά του Θερσίτη, αλλά και αλλού.

Υποστηρίζω, όμως, ότι οι Ομηρικές αποκαλύψεις συμπεριφορών λειτούργησαν αλλιώς στην υπόλοιπη Ελλάδα. Περισσότερο, και μιλώντας πάντα γενικά, λειτούργησαν ως πρότυπα προς αποφυγήν. Και αυτή η διαφορά, νομίζω, αναδύεται εμφανώς στη βαθιά κρίση που βιώνουμε. Ξεχωρίζει;

Ίσως, λοιπόν, ο καθένας μας οφείλει να επανεξετάσει την προσωπική του στάση. Κι αν η ιθύνουσα γνώμη δεν έχει έλθει στη μόδα ακόμη στη χώρα μας, μαζί και η Αριστοτελική μεσότητα, ενδεχομένως αξίζει να δούμε λίγο πιο προσεκτικά τις διεθνείς εξελίξεις. Και το ρόλο της Ελλάδας…

30 Ιουνίου 2019

Κώστας Τζαναβάρας