Σκότωσε κανείς τον Όμηρο ;

Η ως άνω απορία συνιστά δέουσα απάντηση στην ερώτηση «Ποιος σκότωσε τον Όμηρο ;» των αμερικανών καθηγητών κλασσικών σπουδών V.D.Hanson και J.Heath. Στο ομώνυμο βιβλίο τους (Κάκτος 1999) έθεσαν μεν ως διευκρινιστικό υπότιτλο «Ο Θάνατος της Κλασικής Παιδείας και η Αποκατάσταση της Ελληνικής Σοφίας», αλλά η σύγχυση δεν κρύβεται.

Το θέμα έχει ξεχασθεί. Αθόρυβα, όμως, γίνεται όλο και πιο επίκαιρο, στις συνθήκες της σοβούσας κρίσης, όχι μόνον ελληνικής. Άλλωστε και το βιβλίο ήταν μία αγωνιώδης έκκληση, υπό την έννοια ότι «το να σκεφτόμαστε και να ενεργούμε σαν Έλληνες θα μπορούσε να θέσει τέρμα σε μεγάλο μέρος της σημερινής μας παραφροσύνης».

Οι συγγραφείς έδιναν έμφαση στην προσμονή ενός «νέου Ομήρου». Έγραφαν : «οι Σκοτεινοί Αιώνες των Ελληνικών, έστω μετά από δεκαετίες παλινδρομήσεων, θα δώσουν τη θέση τους στην εποχή των παιδιών μας σε ένα νέο Όμηρο. Από εκείνο το χάος θα αναδυθεί ένας νέος Έλληνας, ένας Όμηρος που δεν θα αποτελεί μέρος μυκηναϊκού ανακτόρου, αλλά θα είναι προσιτός στον καθένα και ιδιοκτησία όλων, πιο κοντά στο πνεύμα της ελληνικής πόλεως. Θα βλαστήσουν νέα φύλλα σε μια διαφορετική άνοιξη, γιατί οι ρίζες των Ελλήνων είναι βαθιές και δεν μπορούν να μολυνθούν τόσο εύκολα.»

Αξίζει, σίγουρα, να σκύψουμε με ενδιαφέρον στο σκεπτικό των δύο συγγραφέων, για να διαχωρίσουμε την πλάνη. Όσο για τον υπογράφοντα, αποτελεί κάτι σαν διαβατήριο η διατυπωθείσα «ελπίδα ότι κάποιος που δεν είναι κλασικιστής μπορεί να έλθει και να σώσει τον κλάδο».

Κατ’ αρχήν, λοιπόν, στον υπότιτλο λείπει κάτι σαν «στην Αμερική», ή έστω «στη Δύση». Μαζί, λείπει υπόκωφα και μία καίρια διευκρίνιση : πέθανε η Κλασική Παιδεία ή η Κλασική Εκπαίδευση ; Οι συγγραφείς δεν κρύβουν το αγωνιώδες ενδιαφέρον τους για τις έδρες Κλασικών Σπουδών στα αμερικανικά πανεπιστήμια, χωρίς κάποιο ανάλογο ενδιαφέρον να αναπτύξουν – πέρα από λίγες γενικότητες – τις σχετικές συνέπειες στην αμερικανική κοινωνία.

Ευρύτερα, είναι διάχυτη μία χαρακτηριστική αδυναμία, ίσως μαζί και αδιαφορία, να ξεκαθαρίσουν ΑΚΡΙΒΩΣ αυτό που υποδεικνύουν. Αυτή η σύγχυση, μάλιστα, παρατηρείται ακόμη και στην βασική λέξη του βιβλίου τους : τι εννοούμε λέγοντας μεταφορικά «Όμηρο» ; Γράφουν πολλά και σωστά για τον «δύσκολο και ιδιαίτερο τρόπο θεώρησης του κόσμου, του τρόπου με τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες έβλεπαν το σύμπαν τους». Ονοματίζουν «Όμηρο», τελικώς, «το νόημα και τη σημασία αυτής της αρχαίας ελληνικής θεώρησης της ζωής».

Αναρωτιέται κανείς σε ποια «αρχαία ελληνική θεώρηση της ζωής» αναφέρονται. Είναι μία ; Οι συγγραφείς όχι μόνον την εκλαμβάνουν ως μία, αλλά δυσκολεύονται ακόμη και να την διαχωρίσουν από την ρωμαϊκή. Όταν στην Αμερική λένε κλασικές σπουδές, εννοούν ελληνορωμαϊκές. Συλλήβδην

Φαίνεται, δηλαδή, σαν να παρατηρούν κάτι που τους είναι τόσο μακρινό και άγνωστο, ώστε να εξομοιώνουν παντελώς ανόμοια. Αλλά, λόγου χάριν, τι σχέση έχει η Ομηρική θεώρηση της ζωής με την σωκρατική ; Η Ομηρική Παιδεία με την σωκρατική εκπαίδευση ; Ή, πάλι, η Λακωνική θεώρηση της ζωής τι κοινό έχει με την Κορινθιακή ή την Αθηναϊκή ; Και ποια ακριβώς να πούμε Αθηναϊκή ;

Για τον ίδιο γενικό λόγο, δεν είναι και τόσο έτοιμοι να διαβάσουν Όμηρο απροκατάληπτα. Διαβάζουν – έτσι φαίνεται – αυτά που περιμένουν να διαβάσουν. Γνωστό πρόβλημα, μελετημένο στην «θεωρία της αντιλήψεως» (perception theory).

Αν σοκάρει ο ισχυρισμός, ιδού ηχηρό παράδειγμα. Σχολιάζουν τον θεσμό της προίκας, χωρίς να διαχωρίζουν ότι στην Ομηρική εποχή προίκα έδινε ο άνδρας. Το αντίθετο δηλαδή από αυτό που ξέρουμε. Το έχουν καταλάβει ; Μπορούν να το διαβάσουν ; Μπορούν να αναγνωρίσουν τι είχαν καταλάβει λάθος ; Μπορούν – το κυριότερο – να αναμορφώσουν αναλόγως τις σκέψεις τους ;

Ενδεικτική ερώτηση κρίσεως : Πώς και πότε γύρισε η Ελένη από την Τροία στην Σπάρτη ; Ήταν μαζί με τον Μενέλαο στην 7χρονή περιπλάνησή του ; Δεν είναι καίριο το ερώτημα, όταν ο Τρωικός Πόλεμος γίνεται για την Ελένη ; Και πού είναι, άραγε, το βάρος : στην ιστορική αλήθεια ή σε αυτό που υποδεικνύει αλληγορικά ο διδακτικός μύθος ;

Άλλη : Όταν ο Όμηρος, αρχή-αρχή στην Οδύσσεια, επαινεί τις προσπάθειες του Οδυσσέα να σώσει τους συντρόφους του, τι υποδεικνύει ακριβώς ; Με τα μάτια τεχνοκράτη, αναντίρρητα, ο Οδυσσέας του ταξιδιού συνιστά τον ορισμό του αποτυχημένου ηγέτη. Σύμφωνα με την διήγησή του, μάλιστα, και αμετανόητου. Πού είναι, άραγε, το βάρος : στα εγκώμια ή στις ομολογημένες αποτυχίες ; Και τι δείχνει το ρεσιτάλ ηγεσίας στην Ιθάκη ;

Να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους : Αυτό που χρειαζόμαστε, είναι όχι ένας νέος Όμηρος αλλά μία νέα ανάγνωση των Ομηρικών Επών. Και δεν πρόκειται ούτε για φιλολογία ούτε για αμπελοφιλοσοφία. Πρόκειται για το απόλυτο εγχειρίδιο μάχης του ξεχωριστού Έλληνα.

Ο Όμηρος ζει. Ζει η ομηρική θεώρηση της ζωής. Ζει ο Οδυσσέας. Ως πρότυπο, με τα προτερήματα και τα ελαττώματά του. Απλώς, κατά το αριστοτελικό «έξις δευτέρα φύσις», όλα αυτά υπάρχουν στο DNA της «ραχοκοκαλιάς» της σημερινής ελληνικής κοινωνίας. Αυτό το DNA οδηγεί την άτακτη άμυνά μας απέναντι στους σύγχρονους μνηστήρες και Κύκλωπες, αλλά και τους διαδόχους των μετανοιωμένων Φαιάκων. Αυτό το DNA οδηγεί και την αδυσώπητη πορεία αυτογνωσίας μας.

Για να βρει κανείς αυτό που ψάχνει, όμως, χρειάζεται να καταφέρει να το ξεχωρίσει.

Κόρινθος 25 Ιουνίου 2017

Κώστας Τζαναβάρας

Απέναντι στο Ομηρικό Ψυχογράφημα