Από τον Orwell στο «Μακεδονικό»

Μια φορά κι έναν καιρό, πριν κάπου 2.300 χρόνια, η Μακεδονία ήταν χωριστό βασίλειο. Ο βασιλιάς της Φίλιππος Β’, είχε σχεδόν κυριαρχήσει στην διάσπαρτη τότε Ελλάδα, αλλά τον δολοφόνησαν δικοί του άνθρωποι.

Ο γιός του Αλέξανδρος τον διαδέχθηκε σε ηλικία μόλις 20 ετών. Πριν πεθάνει αήττητος στα 33 του, είχε ελληνοποιήσει το μεγαλύτερο μέρος του τότε γνωστού κόσμου –μέχρι την Ινδία.

Είχε εξαίρετη στρατηγική σκέψη, γι’ αυτό και νίκησε πολυαριθμότερους στρατούς. Το «μυστικό» είναι ότι υπήρξε μαθητής ενός γίγαντα του πνεύματος, του Αριστοτέλη. Αυτός που συστηματοποίησε την Λογική, του έμαθε να είναι φιλαλήθης και φρόνιμος: να βλέπει και να κρίνει αντικειμενικά, ακόμη και κόντρα στο συμφέρον του. Για να μπορεί –μετά!– να κάνει αυτό που θέλει.

Μιάν άλλη φορά κι έναν άλλον καιρό, πριν κάπου 70 χρόνια, ο Βρετανός George Orwell (1903-50), έγραψε το μυθιστόρημα επιστημονικο-πολιτικής φαντασίας «1984».

Έβλεπε καλά τι γινόταν. Διέβλεπε την πορεία εκφυλισμού της σκέψης, την επικράτηση των μηχανισμών, την ισοπέδωση του ατόμου. Έτσι προφήτεψε εκπληκτικά πού πηγαίνει το σύστημα.

Ο μηχανισμός του «Μεγάλου Αδελφού», απρόσωπος και με μυθοποιημένο αρχηγό-φάντασμα, επέβαλλε βαθμηδόν τον παραλογισμό. Η Σκέψη ήταν Έγκλημα, αν απέκλεινε. Ο παραλογισμός στην υποστήριξη της επίσημης «γραμμής», περιγραφόταν από τον Orwell με την εξίσωση «δύο και δύο κάνουν πέντε».

Επρόκειτο, κατ’ ουσίαν, για βίαιη ανατροπή της αριστοτελικής Λογικής. Κι αλίμονο σε όποιον την υπερασπιζόταν.

Πολλοί μπερδεύονται με τον Orwell. Συμβάλλει σε αυτό και το ότι υπήρξε ηθελημένα κάπως αινιγματικός. Χρειάζεται κάτι παραπάνω από απλή ανάγνωση, για να προκύψει ότι ο «Μεγάλος Αδελφός» του είναι κάτι απρόσωπο. Είναι απλώς παραπλανητική προσωποποίηση μιάς κοσμοαντίληψης.

Αστόχησε πράγματι, όμως, στο ΠΩΣ θα επιβαλλόταν ο παραλογισμός. Δεν υπήρξε μονολιθικό «Κόμμα», ούτε βασανιστήρια. Απεδείχθη επιτυχέστερος ως προς αυτό ο επίσης Βρετανός Aldous Huxley (1894-1963), στο «Θαυμαστός καινούργιος κόσμος» (1932). Περιέγραφε πιο ευέλικτους μηχανισμούς επιβολής ολοκληρωτισμού στη σκέψη.

Αντιθέτως, ο Orwell ευστόχησε εκπληκτικά στο ΤΙ θα επιβαλλόταν, ιδιαίτερα στο επίπεδο θράσους του παραλογισμού. Λίγο μετά το 1984 που «έβλεπε», είχαν εκτεθεί σε δημόσια θέα «αλήθειες» όπως τα «εγκλήματα» του Μιλόσεβιτς και τα «χημικά όπλα» του Σαντάμ. Η τελική αποκάλυψη των χοντρών ψεμάτων, δεν άλλαζε την πραγματικότητα: δύο ισοπεδωμένες χώρες. Κι ακολούθησαν κι άλλες.

Πλέον, «δύο και δύο» έκαναν «ό,τι πείτε». Ό,τι πει η ιθύνουσα τάξη, η “Rulling class”.

Σε αυτό το κλίμα, δεν ήταν κάτι αφύσικο αυτό που έγινε στο προς Βορράν μας κρατίδιο. Εν ολίγοις: Τα χρωματοσώματα του Μεγαλέξανδρου έκαναν άλμα επί κοντώ, κάπου εννέα αιώνων.

Ακολούθησε αλυτρωτική υστερία για την υψηλή καταγωγή, αλλά με «αποδείξεις» μόνον σε θέματα επιφανειακά. Ποια φιλοσοφία; ποια φιλαλήθεια; ποιος φρόνιμος; Ελληνική γλώσσα; –λεπτομέρεια. Σλάβοι; –και λοιπόν;

«Οι αρουραίοι δείχνουν μια εκπληκτική ικανότητα να καταλαβαίνουν πότε ένας άνθρωπος είναι ανήμπορος» παρατηρούσε ο Orwell. Και οι γείτονες το τερμάτισαν: όχι μόνον διεκδίκησαν το ιστορικό όνομα, αλλά θέλησαν και να το μονοπωλήσουν.

Φθάσαμε ακόμη και να συνηγορεί ο «μεσολαβητής» του ΟΗΕ στην ανάγκη μετονομασίας και της Μακεδονίας. Ποια πρωτεύουσα Πέλλα; ποια αδελφή Θεσσαλονίκη; ποια ελληνικότητα; –σκασίλα τους.

Οι Σκοπιανοί ήταν “in”. Είχαν πάρει την εργολαβία του εξευτελισμού του πατριωτισμού, στην μακράν πιο ένδοξη πατρίδα του πλανήτη. Εμείς ήμασταν παλιομοδίτες, “out”. Ακατανόητοι, ακόμη και από συμπατριώτες μας.

Η οργουελική «καταστροφή του παρελθόντος».

Και εκεί που όλα πήγαιναν καλά για τους νεοταξικούς, όχι μόνο στο «Μακεδονικό», προέκυψε το αναπάντεχο: Donald J. Trump. Ο ιστορικός λόγος του στο West Palm Beach,FL στις 13 Οκτωβρίου του ’16 είναι ακριβώς αυτό: η ανάσταση του πατριωτισμού –τουλάχιστον στη Δύση.

Ήταν στο δυσμενέστερο σημείο η προεκλογική καμπάνια του. Εμφανώς συγκινημένος, και με φωνή που κάποια στιγμή «έσπασε», τα είπε όλα. Και για την “corrupt machine” («διεφθαρμένη μηχανή») και για τα προσωπικά του κίνητρα. Και για τις αγωνιώδεις προειδοποιήσεις φίλων του.

Σαν άλλος Winston Smith, «Για πρώτη φορά αντιλαμβανόταν το μέγεθος του εγχειρήματος που αποτολμούσε». Μάθημα πατριωτισμού, όχι μόνο για απάτριδες…

Τώρα πια είναι πανίσχυρος πλανητάρχης. Απλώς τον βλέπουν αδύναμο, έως γραφικό και απεχθή, αυτοί που στοιχημάτιζαν εναντίον του, ακόμη και 5:1 την ημέρα των εκλογών. Δηλαδή τα θύματα των “crooked media” (Μ.Μ.«Ε.»).

Αλλά, φευ!, όπως έγραψε ο Γάλλος ποιητής, δραματουργός και διπλωμάτης Paul Claudel: «Η αλήθεια δεν έχει τίποτα να κάνει με τον αριθμό των ανθρώπων που είναι πεπεισμένοι για αυτήν».

Εμείς οι Έλληνες, ψύχραιμοι πια, δεν έχουμε παρά να απαντήσουμε στην ερώτηση που απηύθυνε από το βήμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ: “Are we patriots?” (είμαστε πατριώτες;) Και, χαλαρά, να δώσουμε την δέουσα –και με νόημα– ελληνική απάντηση: “We are still patriots” (είμαστε ακόμα πατριώτες).

Διαπραγμάτευση; Ποια διαπραγμάτευση; Υπό την παρούσα δυναμική περιστάσεων; Εθναρχιλίκι στο νεοταξικό πρωτοπαλίκαρο;

Καλύτερα, αντιπροτείνω, ας κρατήσουμε δύο κρίσιμα σχόλια του κακολογημένου Orwell:

1.      Το γριφωδώς διδακτικό: «Ήταν ένα μοναχικό φάντασμα που εξέφραζε μια αλήθεια την οποία δεν θα άκουγε ποτέ κανείς».

2.      Την περίτεχνη τρικλοποδιά του στον Οργουελισμό: «Έπρεπε να τους αποκαλείς όλους “συντρόφους” –αλλά με μερικές γυναίκες χρησιμοποιούσες το “κυρία” ενστικτωδώς».

Κόρινθος 28 Ιανουαρίου 2018

Κώστας Τζαναβάρας

Από τον Όμηρο στην Google

Η επαναστατική ανακάλυψη του αλγορίθμου AlphaGo έχει ανοίξει νέα σελίδα στον προγραμματισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών: με την τεχνητή νοημοσύνη (Artificial Intelligence –AI), τα computers μπορούν πλέον να μαθαίνουν μόνα τους. Αυτό το ξέρουν πολλοί.

Μοιραία, όμως, η ίδια καινοτομία επαναφέρει ένα μείζον θέμα, που –ίσως– δεν το πρόσεξε κανείς: ΠΩΣ είναι καλύτερα να μαθαίνει ο άνθρωπος; Και ακόμη πιο πέρα: ΠΩΣ θα σκεπτόμαστε; ΠΩΣ θα συζητάμε, ΠΩΣ θα επιλέγουμε;

Σε γενικές γραμμές, η απάντηση είναι απλή: όπως ο AlphaGo. Ή, όπως ο AlphaZero, η μετεξέλιξή του. Πιο προσεκτικά, η απάντηση γίνεται απλούστερη: όπως ο Ντέμης Χασάμπης. Ένας Ελληνοκύπριος 40άρης, γεννημένος στο Λονδίνο, με μητέρα Κινέζα. Πολύ απλά και τέλος: το ελληνικό Υ χρωματόσωμά του, τον οδήγησε αβίαστα να σκεφθεί Ομηρικά. Χωρίς καν να χρειάζεται να έχει ακουστά από Όμηρο.

Ο AlphaGo ασχολήθηκε με το κινέζικο επιτραπέζιο παιχνίδι «Γκο». Ένα παιχνίδι σαν το σκάκι, αλλά πολύ πιο απαιτητικό σε σκέψη. Του δόθηκαν οι κανονισμοί του παιχνιδιού και διάφορες παρτίδες μεταξύ πρωταθλητών. Πολύ γρήγορα, ο πρωτοποριακός αλγόριθμος έμαθε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή να νικά πρωταθλητές.

Η μετεξέλιξη μάλιστα, ο AlphaZero, τα …«καταφέρνει» χωρίς αντιγραφές. Μαθαίνει παίζοντας μόνος του. Και όχι μόνον νικάει «για πλάκα» τον AlphaGo, αλλά μαθαίνει και άλλα παιχνίδια –σκάκι, τάβλι κ.λ.π. Αυτό που λέμε «άπαιχτος».

Αν το καλοσκεφθούμε, «παρτίδες μεταξύ πρωταθλητών» είναι και τα Ομηρικά Έπη. Προσλαμβάνουσες παραστάσεις έδινε στα Ελληνόπουλα ο Όμηρος –δεν έδινε δασκαλίστικες συστάσεις. Δεν έδινε κανόνες –παρουσίαζε απόψεις. Παρουσίαζε ποικίλες συμπεριφορές, και τις αντίστοιχες συνέπειες.

Δεν μάθαινε τον άνθρωπο ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ να κάνει. Δίδασκε, περίτεχνα, ΤΙ ΚΑΝΕΙ ο άνθρωπος, και έδινε ιδέες για το ΤΙ ΜΠΟΡΕΙ να κάνει.

Τα Έπη, ήσαν προφορικά, στο στόμα ραψωδών. Μερικούς αιώνες αργότερα, καταγράφηκαν. Έγιναν το «σχολικό» εγχειρίδιο με το οποίο τα Ελληνόπουλα διδάσκονταν τα πάντα, και με ελάχιστη καθοδήγηση δασκάλου.

Με αυτήν την Παιδεία, μεγαλούργησε η Κλασσική Ελλάδα. Έτσι «ζει» ο Όμηρος, ως ελληνικός τρόπος ζωής, χωρίς πια να τον πολυδιαβάζουμε.

Δεν είναι μυστικό, ούτε τυχαίο, ότι ο αλγόριθμος AlphaGo μιμείται την αρχιτεκτονική του ανθρωπίνου εγκεφάλου. Είναι ένα «νευρωνικό δίκτυο» που αντιγράφει τους νευρώνες, τα κύτταρα δηλαδή του νευρικού μας συστήματος. Κάθε τεχνητός νευρώνας είναι ικανός να προσλαμβάνει πληροφορίες, να τις επεξεργάζεται και να δίνει αποτελέσματα, αλλά και να συνεργάζεται με άλλους νευρώνες.

Το «μυστικό» είναι απλό: το όλο σύστημα μπορεί και βελτιώνεται με την εμπειρία. Μαθαίνει από τις επιτυχίες του αλλά και από τις αποτυχίες του. Βελτιώνει βαθμιαία κάποια «βάρη» εξισώσεων.

Και τα τωρινά ηλεκτρονικά προγράμματα βελτιώνονται με την εμπειρία, φυσικά, αλλά με την εμπειρία του προγραμματιστή –όχι του ίδιου του προγράμματος.

Αυτό το «μυστικό», όμως, εξηγεί εν τέλει και την καθυστέρηση στην εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης. Η αρχική ανακάλυψη είναι του ’10, και ήδη το ’14 η Google είχε εξαγοράσει την πρωτοπόρα εταιρεία DeepMind Technologies Limited για κάποιες εκατοντάδες εκατομμύρια στερλίνες. Η δυστοκία είναι εμφανής.

Έχει γραφεί, βέβαια, ότι το ’18 «θα είναι η πρώτη χρονιά που η τεχνητή νοημοσύνη θα αγγίξει τις ζωές μας», αλλά δεν είναι και τόσο σαφές ότι πρόκειται πράγματι για εφαρμογές όπου ο υπολογιστής μαθαίνει μόνος του. Ίσως –ίσως!– η ταμπέλα «τεχνητή νοημοσύνη» «πουλάει», και μάλιστα εύκολα.

Ίσως –ίσως!– γι’ αυτό και ο Bill Gates μιλάει σε βάθος χρόνου εκατονταετίας…

Αν είναι έτσι τα πράγματα –το τονίζω: αν!– είναι γιατί στις εφαρμογές ζωής δεν υπάρχει κάτι βασικό, που υπάρχει στα παιχνίδια: το σκορ, το αποτέλεσμα. Στο σκάκι, φερ’ ειπείν, υπάρχει το ματ στον κανονισμό. Έτσι έχει ο αλγόριθμος μέτρο της αποτυχίας και της επιτυχίας. Έτσι βελτιώνεται.

Απλή και ενδεικτική ερώτηση: ένας προσωπικός βοηθός υγείας, με τεχνητή νοημοσύνη, τι μέτρο επιτυχίας και αποτυχίας θα έχει; Πώς θα βελτιώνεται; Πώς θα είναι «προσωπικός» και όχι στερεότυπος;

Κάπως έτσι, ξαναγυρίζουμε στο θεμέλιο του πολιτισμού μας, στον Όμηρο. Είναι άραγε ασήμαντο το ότι αποδίδει την όλη διαδικασία αυτοβελτιώσεως μονολεκτικώς; μήτις. Και ο Οδυσσέας του, το διαχρονικό ελληνικό ανδρικό πρότυπο, είναι ο πολύμητις.

Φαίνεται αμπελοφιλοσοφία, αλλά υπάρχει ουσία. Αν πιστέψουμε την ειδησεογραφία, είναι γεγονός: η μήτις είναι εφικτή για την τεχνητή νοημοσύνη στα παιχνίδια. Για να καταστεί, όμως, η μήτις εφικτή για την τεχνητή νοημοσύνη και στην ζωή, στα ανθρώπινα δηλαδή, χρειάζεται κάτι περισσότερο: ενόραση.

Η ενόραση είναι αυτό ακριβώς που διδάσκει ο Όμηρος, χωρίς να το κατονομάζει.

Χωρίς ενόραση, χωρίς ανθρώπινη σφαιρική αξιολόγηση της επιτυχίας και της αποτυχίας δηλαδή, η εναλλακτική λύση για την τεχνητή νοημοσύνη είναι μία: Προκρούστης. Τεχνητά πρότυπα, της ιθύνουσας τάξης. Στερεότυπα, μόδα, μιμητισμός. Συμμόρφωση.

Ατυχώς, θα ήταν μάταιο να δοθεί μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης ενοράσεως. Είναι πολύ απλό για να πείσει δυτικούς φωστήρες. Κολλημένους δηλαδή στα πρότυπα. Αδύναμους να αντιλαμβάνονται την δυναμική των περιστάσεων.

Η Ιστορία θα αποδείξει αν κάποιοι είναι τόσο εγκληματίες ώστε να θελήσουν να αλυσοδέσουν την ανθρωπότητα. Ή να θελήσουν να την εμπαίξουν, στα πρότυπα του αλήστου μνήμης millennium.

Αν το επιχειρήσουν, όμως, η Ιστορία θα αποδείξει και κάτι σημαντικότερο: αν θα μπορέσουν. Αν θα αντιληφθούν –εν ολίγοις– το γνωστό ρωμαϊκό «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας». Και εγκαίρως –βασικό.

Τουτέστιν: ποιο είναι –σε όλες! τις περιπτώσεις– το μέλλον του υπερκαταναλωτισμού;

Κόρινθος 14 Ιανουαρίου 2018

Κώστας Τζαναβάρας